Özet. Anahtar Sözcükler: Göktürkçe, Göktürk alfabesi, ʻ ʼ runası, ny runasının okuma sırası

Transkript

1 GÖKTÜRKÇEDEKİ (ny) RUNASI ÜZERİNE Özet Osman Fikri SERTKAYA Göktürk alfabesindeki bazı runaların okunuşuyla ilgili geçmişte olduğu gibi bugün de farklı görüşler bulunmakta ve ʻ ʼ runasının okunuşu ile ilgili farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bu makalede Göktürk harfli metinlerdeki ʻ ʼ ny runasının okuma sırasının yn olması gerektiği görüşünün doğru olmadığı; söz konusu runanın okuma sırasının ny olması gerektiği vurgulanmakta ve Uygur harfli bir metinle de bunun sağlaması yapılmaktadır. Anahtar Sözcükler: Göktürkçe, Göktürk alfabesi, ʻ ʼ runası, ny runasının okuma sırası ABOVE ʻ ʼ (ny) RUNE IN GÖKTÜRK LANGUAGE Abstract There are different opinions about some runes reading of Göktürk alphabet today as in the past. Different opinions have been suggested about reading the ʻ ʼ rune. In this article, it is being emphasized to not true that opinion of the reading order of ʻ ʼ ny rune yn should be in Göktürk letters text, point at issue should be ny the reading order of rune and it is being done to proof with Uighur letters text to. Keywords: Göktürk language, Göktürk alphabet, ʻ ʼ runes, the reading order ny runes. Elektronik ortamda yayımlanan TEKE, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (1/3, 212, s ) nde Sayın meslektaşım Prof. Dr. Önder Çağıran ın Köktürk Türkçesi ndeki bir çift ünsüz işareti ʻ ʼ üzerine başlıklı bir yazısı yayımlandı. Önder Çağıran bu yazısında Köktürk alfabesindeki ny runasının Türkologlar tarafından genellikle -ny- sırasıyla -ny- ve -ny şeklinde okunduğunu, ancak kendisine göre bu runanın -yn- sırası ile okunması gerektiğini söylemekte, bu iddiasına dayanak olarak da -nç-, -nt-, -ng-, -ny- ünsüz çiftlerinde n ünsüzünün ağız açıklığı derecesinin 2 (iki), ç, t, g ünsüzlerinin ise 0 (sıfır) olduğundan hareketle n ünsüzünün önde gelmesi gerektiğini, benzer bir durumun -lt- ünsüz çiftinde de olduğunu, l ünsüzünün ağız açıklığı derecesinin 3 (üç), t ünsüzünün ağız açıklığı derecesinin ise 0 (sıfır) olması dolayısı ile ünsüz sırasının -lt- olduğunu söyleyip, buna karşılık - ny- ünsüz çiftinde n ünsüzünün ağız açıklığı derecesinin 2 (iki), y ünsüzünün ağız açıklığı derecesinin ise 3 (üç) olması dolayısıyla ünsüz çiftinde sıralamanın -ny- değil, -yn- olması gerektiğini ileri sürmekte ve bu görüşünü doğru kabul ederek anyıg, anyıt-, azkınya, çıgany, Prof. Dr.; İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ofsertkaya@mynet.com.

2 2 Osman Fikri SERTKAYA kıtany, kony, tonyukuk kelimelerinin aynıg, aynıt-, azkıyna, çıgayn, kıtayn, koyn, toynukuk şekillerinde okunması gerektiğini iddia etmektedir. Yine bu iddiasına dayanarak Moğolistan bölgesi metinlerinde -yn- şeklinde okunması gerektiğini söylediği ünsüz çiftinin Yenisey civarı yazıtlarında -yn- yerine -y- şeklinde okunması gerektiğini söyleyip, benim Begire yazıtında anyşeklinde okuduğum fiili de ay- şeklinde düzelterek okumaktadır. Acaba Önder Çağıran ın bu iddiaları doğru mudur? Konuyu yeniden değerlendirelim. Önce kalın n (n 1 ) ünsüzünü ve bu ünsüzden türetilen diğer 5 ligatürü inceleyelim. Ancak ligatür kelimesinin anlamını da verelim. Ligatür (ligature): 1. Bağ, iplik, sicim, kordon, şerit, bağlamaya yarayan şey; bağlama, birleşme, raptetme. 2. db. İki harfi birleştiren çizgi, iki harften veya iki işaretten oluşan yeni harf anlamına gelen bir kelimedir. Osman Fikri Sertkaya ya göre n 1 den doğan ŋ / ng ve m ligatürleri 1 : a) n 1 Diş-dudak sesleri olan d - t ünsüzlerinin geniz (nazal) ünsüzü. Tek darbe ile yazılmaktadır. Ağız açıklığı derecesi de bütün geniz ünsüzleri (nazal ünsüzler) gibi 2 (iki)dir. b) Geniz n si (Nazal n). Uluslararası fonetik alfabesinde ŋ ile gösterilen ünsüzdür. Vilhelm Thomsen transkripsiyonunda ng ile gösterilen, eski Uygur metinlerinde de önce ng, 1970 li yıllardan beri de ng olarak gösterilen ses. İmlası n 1 sesinin ortasına çekilen 45ºlik bir yatay çizgi ile tamamlanmaktadır. Ünsüz iki darbe ile yazılmakta ancak genizden tek ses olarak telâffuz edildiği için g ağız açıklığı oranı taşımamaktadır. Yani bu işaret bir çift ünsüz değildir. 1 Grafiklerin çizimlerini gerçekleştiren TEKE Dergisi Görsel Sanatlar Danışmanı Levent Alyap Beyefendi ye teşekkür ederim.

3 3 Osman Fikri SERTKAYA c) Dudak sesleri olan b - p ünsüzlerinin nazalı olan m ünsüzü. İmlası önce n 1 ünsüzünün ortasının biraz altına 45ºlik bir açı ile sol ucu yukarıya doğru yatay bir çizgi, sonra n 1 sesinin ortasının üzerine 45ºlik bir açı ile sol ucu aşağıya doğru yatay bir çizgi ile, yani üç darbe ile yazılan bir ünsüzdür. Telâffuzu tek olduğu için diğer geniz sesleri (nazal sesler) gibi ağız açıklığı derecesi 2 (iki)dir. Osman Nedim Tuna ya göre nç, ny, nt ligatürleri: d) nç olarak okunan bu runa Osman Nedim Tuna ya göre n 1 ünsüzünün altına ç ünsüzünün gövdesinin getirilmesi ile oluşturulan bir ligatürdür. n 1 ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 2 (iki), ç ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 1 (bir)dir. e) ny runası. Bu runa Osman Nedim Tuna ya göre n 1 ünsüzünün altına y 2 ünsüzünün eklenmesi ile elde edilen ligatürdür. Telâffuzu ny, yani İspanyolcadaki señor yazılıp senyor şeklinde telâffuz edilen ñ sesidir. Transkripsiyonu ñ veya ń şeklinde yapılması gerekirken yanlışlıkla ny yazılarak çift ünsüz zannedilen ñ sesinin ağız açıklığı derecesi de diğer geniz ünsüzleri yani nazal ünsüzler gibi 2 (iki) olup, ligatürde y ünsüzü değeri yoktur. f) nt. Osman Nedim Tuna ya göre n 1 runasının 90ºlik sağa yatması ile içerisine t ünsüzünü karşıladığı kabul edilen üç nokta ile yazılmaktadır. n 1 ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 2 (iki), t ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 0 (sıfır)dır.

4 4 Osman Fikri SERTKAYA t ile yapılan diğer ligatürler: Osman Nedim Tuna ya göre lt, rt ligatürleri: g) lt. (a)lt. Osman Nedim Tuna ya göre l 1 + t 2 nin 180º ters çevrilmiş şeklidir. 2 l 1 ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 2 (iki), t ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 0 (sıfır)dır. Ahmet Bican Ercilasun ise 13 Nisan 2011 de Prizren deki bir akşam sohbetimizde lt ligatürünün bir insanın belden itibaren (a)lt kısmını gösterdiği düşüncesinde olduğunu söyledi. h) V rt. (a)rt. Osman Nedim Tuna ya göre r 1 + t 2 nin birleştirilmesi ile oluşmuştur. 3 r 1 ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 3 (üç), t ünsüzünün ağız açıklığı derecesi 0 (sıfır)dır. Bu mukayeseli imlâlarda da görüleceği üzere ny çift ünsüz değil, tek bir sestir. O yüzden de bana göre, ağız açıklığı söylenerek -ny- veya -ny yerine -yn- veya -yn şeklinde okunması mümkün değildir. Önder Çağıran veya başkaları Mani metinlerindeki N - Diyalekti veya Budist metinlerindeki Y - Diyalekti hakkında bir şeyler öğrenmek istiyorlarsa, önce Annemarie von Gabain in Briefe der uigurischen Hüen-tsang-Biographie 4 adlı yayınının sahifeleri arasındaki 1826 numaralı açıklama notunda yer alan Eski Uygur Türkçesi ndeki Y - Diyalekti ile N - Diyalekti konusundaki yazısını okumalılar. Annemarie von Gabain bu açıklama notunda konu ile ilgili geniş bilgi vermekte, anyıg, kony, köny-, kanyu, kanyak, kıtany, çıgany, yany-, tany, könyäk, sany-, kunyaş, -kınya/-kinyä gibi 10 isim, 3 fiil ve 1 ek olmak üzere 14 gramer unsurunun Y - Diyalekti ile N - Diyalekti ndeki şekillerini vermekte, ayrıca iki diyalektin birbirine olan farklarını anlatmaktadır. Daha sonra okunacak yazı ise Klaus 2 Osman Nedim Tuna, Eski Doğu Türk yazısında kullanılan ligatürler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, Ankara, 1994, s Osman Nedim Tuna, Eski Doğu Türk yazısında kullanılan ligatürler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, Ankara, 1994, s Annemarie von Gabain, Briefe der uigurischen Hüen-tsang-Biographie, Sitzunggsberichte der preußischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, Berlin, 1938, s

5 5 Osman Fikri SERTKAYA Röhrborn un Zu einem Dialekt-Differenzienden Lautübergang im alttürkischen 5 yazısıdır. başlıklı tonyukuk veya tunyukuk kelimesinin okunuşu: Vilhelm Thomsen den beri kendi yazıtında şeklindeki imlâsı çeşitli kişiler tarafından tonyukuk (toyukuk, tońuquq) okunmuştur. Kelimeyi tunyukuk şeklinde okuyan ilk kişi 1970 li yıllarda James Russell Hamilton dur. Bu okuma daha sonra Talat Tekin tarafından da benimsenmiştir. Kelimenin Bilge Kağan yazıtında t 1 wn 1 y 1 wkwk imlâsı ile geçmesi, ünsüz sırasının ny olduğunu göstermektedir. Önder Çağıran, Bilge Kağan yazıtında geçen tonyukuk veya tunyukuk şeklindeki ny ünsüz sırasının metatezli bir şekil olduğunu ve bu şeklin kendi yazıtındaki toynukuk (Önder Çağıran a göre) şeklinden daha eski bir özellik olduğunu söylüyor. Önder Çağıran a göre tonyukuk veya tunyukuk imlâlı kelimeyi taşıyan Bilge Kağan yazıtı 734 tarihini taşıdığına göre, Bilge Toynukuk yazıtı en erken 735, en geç ise 745 yılında yazılmış olmalı imiş. Yani Önder Çağıran, Bilge Tonyukuk yazıtının merhum Osman Nedim Tuna nın sohbetlerine dayanarak Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından sonra yazıldığını söylüyor ve yazıt için yeni bir tarihlendirme yapıyor. Ancak Bilge Tonyukuk kendi yazıtında hiç de böyle söylemiyor. Yazıtın son cümlesi şöyle: türk bilge : k(a)g(a)n : türk sir bod(u)n(u)g : og(u)z bod(u)n(u)g : ig(i)dü : ol(u)rur Türk Bilge Kağan, Türk Sir halkını, Oğuz halkını besleyerek tahtta oturuyor. Yani Bilge Tonyukuk kendi taşını yazarak tamamlayıp diktiğinde Bilge Kağan sağdır. O hâlde Bilge Tonyukuk yazıtı, nasıl olur da Bilge Kağan ın ölümünden sonraya yılları arasında tarihlenir. Önder Çağıran lütfen Osman Fikri Sertkaya nın Bilge Tonyukuk un abidelerinin tarihlendirilmesi üzerine 6 başlıklı yazısını, hem de birkaç kez, okuyup sindirmelidir. Çünkü yazımı bir defa okuyan benim demediğimi naklediyor. Hatice Şirin-User, NTV Tarih, Sayı 44, Eylül 2012, s. 41 de Tonyukuk yazıtının tarihlendirilmesi için Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya Tonyukuk un Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarına yanıt içeren üslubu nedeniyle yazıtın tarihini olarak tahmin eder diyor. Hâlbuki ben yazımda Bilge Tonyukuk un Köl Tigin yazıtındaki satırlara cevap verdiğini söylemiştim: 5 Klaus Röhrborn, Zu einem Dialekt-Differenzienden Lautübergang im alttürkischen, Materia Turcica, 7-8, , s Osman Fikri Sertkaya, Bilge Tonyukuk un abidelerinin tarihlendirilmesi üzerine, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s ve Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s

6 6 Osman Fikri SERTKAYA Bana göre, Tonyukuk, Köl Tigin abidesi dikildiğinde, Doğu yüzünde kendi devrinden önceki ve kendisinin karışmış olduğu hadiselerin anlatılışını okumuş ve oradaki bilgilere açıklayıcı bir cevap vermiş olmalıdır. O takdirde Köl Tigin abidesinin dikiliş tarihi olan 732 ve sonrası Tonyukuk un abidelerini yazdırmış ve diktirmiş olduğu zamandır. Bu zaman da hiçbir vakit 734 yılını geçemeyeceğine göre, Tonyukuk abidelerinin yazılış tarihi, 732 ile 734 yılları arasında olmalıdır. Belki Tonyukuk birkaç yıl daha yaşamıştır. Bilge Kağan 25 Kasım 734 tarihinde ölür ve yazıtı da 22 Haziran 735 te dikilir yılları arasında dikildiğini söylediğim bir taş nasıl olur da Haziran 735 te dikilen Bilge Kağan yazıtına yanıt içerir. Hatice Şirin-User Köl Tigin yazıtındaki bazı satırların Bilge Kağan yazıtında da aynı olmasından dolayı yukarıda naklettiğim cümlesini yazmış olmalıdır. 0. Bir an için ny runası hakkında yazdıklarımın yanlış olduğunu yani ünsüz sırasının -ny- değil de -yn- sırası ile yazıldığını kabul edelim ve bu kelimeyi Uygur yazısı ile yazılmış metinlerde arayalım. Acaba ibare Bilge Tonyukuk ~ Tunyukuk mu yoksa Bilge Toynukuk ~ Tuynukuk mu yazılmış. Albert August von Le Coq 1912 de Vilhelm Thomsen Armağanı nda (Festschrift für Vilhelm Thomsen) 7 Ein manihaisches Buch-Fragment aus Chotscho [Hoço dan bir Manihey kitap parçası] adlı bir makale yayımladı. Le Coq bu yazısında 12 Ocak 1905 te bulduğu Uygur harfleri ile yazılmış bir kitap sahifesini transkripsiyonlayarak çevirmiştir. Yazma parçasının 2. yaprağının birinci yüzünün ikinci satırında geçen isim şöyle: bilgä-ä tonyux[uq]. Yani kişi adı Uygur harfleriyle ny sırası ile yazılmış. Yani sıralamada önce n sesi sonra da y sesi gelmekte. Ağız açıklığı sırası vs. gibi unsurlar göz önüne alınmamış. Mani sahasına yani N - Diyalektine ait bu metinde tonyukuk kelimesinin tonukuk şeklinde geçmesi gerekirken Göktürkçeden naklen tonyukuk şeklinde geçmesi önce n sonra da y şeklindeki ny okunuş sırasını yeteri kadar aydınlatmıştır sanırım. Önder Çağıran bilgä-ä tonyux[uq] şeklini de metatezli örnek olarak açıklarsa, kendisinin Yenisey yazıtlarında sesin -y- olarak okunması görüşü tarihe karışır. Çünkü Uygur harfli bu metin Yenisey yazıtlarından sonraya, 8-9. yüzyıla aittir. Bana değil gözlerine inanan kişiler aşağıdaki internet adresinde bulunan renkli dijital kopyada Bilge Tonyukuk kelimesini okuyabilirler: 7 Albert August von Le Coq, Ein manihaisches Buch-Fragment aus Chotscho [Hoço dan bir Manihey kitap parçası], Festschrift für Vilhelm Thomsen zur Vollendung des Siebzigsten Lebensjahres am 25. Januar 1912 dargebracht von Freunden und Schulern, Leipzig, 1912, s

7 7 Osman Fikri SERTKAYA [ ny runasını ny yerine y okuyan Türkolog da vardır. Kazak Türkolog Sartkocaulı Karcaubay Orhon Muraları adlı eserinde runalarını tuyuquq şeklinde okumasının açıklamasını yapmaktadır. 8 Bu okuyuşunu Orhon Eskertkişterining Atlası 9 = Atlas Orhonskih Pamyatnikov 10 adlı eserinde de görmek mümkündür. Sartkocaulı Karcaubay Bilge Tonyukuk ~ Tunyukuk yazıtının ilk satırını şöyle okumuştur: Bilige Tuyukuk 1 ben özüm tabgaç iline kıılındım (Kazakça yayım: s. 315; Rusça yayım: s. 317). 1 numaralı dipnotunda da şöyle bir açıklama yer alıyor: Bügan deyingi zetteüşiler toñuquq (Тонихyx) dep okup keledi = Drugiye issledovateli do sih por çitali kak toniuquq ili tonyuquq. Sartkocaulı Karcaubay Bayırkı Turik Cazuvınıng Genezisi 11, adlı eserinde s. 155 teki levhanın 23. sırasında; s. 165 teki levhanın 21. sırasında ve s teki levhanın 20. sırasında runasına karşılık olarak y sesini vermektedir. Ayrıca s. 160 ta da şu açıklama yer almaktadır: 2. Buginge deyin day tudırıp kelgen keskinining meni ny emes y ekenin ugınuvga mümkindik berdi. Ayrıca s. 197 de kooy koy ; s. 198 de kııtay Kıtay (Kidan) okuyuşları yer almaktadır. Pek tabii ki Sartkocaulı Karcaubay ın runasını ny yerine y ile transkripsiyonlaması doğru değildir. Bunun doğru olmadığını Uygur harfli Mani metnindeki şekil ortaya koymuştur. 1. Önder Çağıran ın yazısında kendi kurgusunu desteklemek için Hemçik Cirgak yazıtından verdiği er sayım ve er toyukçin örneklerini de düzeltelim. Önder Çağıran, Hüseyin Namık Orkun un Eski Türk Yazıtları ndaki Kemçik Cirgak yazıtı neşri yerine T. Tekin 12 ve İgor V. Kormuşin 13 yayımını kullanmalı idi. Maalesef 80 yıl kadar önceki okunuşları eskimiş kaynağı kullandığı için yanlış hükümlere varmıştır. Önder Çağıran ın er sayım olarak okuduğu ibare Hüseyin Namık Orkun da k(a)nta (e)r s(a)y(ı)m (a)k n r ğ y cümlesi içerisindedir. Ancak bu satırın üstündeki satırda da (a)bda (e)ğ(e)y(i)ng (a)t(ı)m (a)k n r ğ y cümlesi görülmektedir. Baş kafiyeli bu iki mısranın doğru transkripsiyonları şöyledir: (a)bda g(e)y(i)k 14 (a)tm(a)k n(e) (e)rg(e)y? 8 Sartkocaulı Karcaubay, Orhon Muraları. Tarihnamalık-Derektanuvlık Talday, 1 Kitap, Astana, 2003, s Mirzatay Coldasbekov - Sartkocaulı Karcaubay, Orhon Eskertkişterining Atlası, Astana, Mirzatay Coldasbekov - Sartkocaulı Karcaubay, Atlas Orhonskih Pamyatnikov, Astana, Sartkocaulı Karcaubay, Bayırkı Turik Cazuvınıng Genezisi, Astana, Talât Tekin, Hemçik-Çırgakı yazıtı, Türk Dilleri Araştırmaları, 9, İstanbul, 1999, s. 5-15; Talât Tekin, Hemçik- Çırgakı yazıtı, Makaleler II. Tarihi Türk Yazı Dilleri, Ankara, 2004, s İgor Valentinoviç Kormuşin, Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii: Grammatika, Tekstologiya, Moskova, 2008, s

8 8 Osman Fikri SERTKAYA (a)k(ı)nta (e)r s(a)nçm(a)k n(e) (e)rg(e)y? 15 avda geyik avlamak ne olacak? (= (Ben öldüm). Avda geyiği <artık> kim avlayacak?) akında er mızraklamak ne olacak? (=(Ben öldüm). Savaşta düşmanı <artık> kim mızraklayacak?) Böylece er sayım şeklindeki bir okuyuş da tarihe karışmış oluyor. Yine er toyukçin ibaresinin yeni transkripsiyonu ise (e)r at uyuk üç(ü)n veya (e)r at(ı) uyuk üçün şeklinde olup anlamı da kahramanlık (= erlik) adı olduğu için şeklindedir. Böylece toyukçin şeklindeki bir okuyuş da tarihe karışmış oluyor. 2. Tonyukuk kelimesinin toynak+ok şeklinde açıklanması V. M. Nadalyaev in 1963 yılında yaptığı etimolojik açıklamaya göre şöyledir: V. M. Nadalyaev (1963), ( ) ibaresini etü deki * t u y u k hayvan tırnağı, toynak tan getirmiş ve ilk defa olarak t u y u k u k okuduğu ibareyi * t u y u k + o k Hayvan tırnağı + ok şeklinde açıklamıştır. 16 Ancak bu açıklamadan üç yıl sonra, 1966 da, Sergey G. Klyaştornıy Tonyukuk Aşide- Yüanşjen başlıklı makalesinde ton ~ tun kelimesinin Çince yüan ile, yukuk kelimesinin de Çince şjen kelimesi ile ayniliğini ortaya koymuştur. 17 Klyaştornıy filolojik çözümüne esas olarak Friedrich Hirth in Tonyukuk hakkındaki T un-yü-ku und A-schï-tö Yüan tschön sind nur verschiedene Namen für ein dieselbe Persönlichkeit 18 görüşünü esas alır ve Türkçe ibarenin Çince paraleli olan yüan chên =(okunuşu yüan çen) ile karşılaştırır. yüan [Mathews: 7707 (10+2) The first, the head; the chief. The eldest; the principal ; Giles: (10+2) First; beginning; head; original; principal; primary; eldest. 14 Tonyukuk yazıtının 8. satırında imlâsı ile g(e)y(i)k şeklinde yer alan kelime Kemçik-Cirgakı yazıtında g(e)y(i)k imlâsı ile yer almaktadır. Kelime başında k- yerine g- yazılması dikkate değer bir imlâdır. Bu imlâda harf yanlış mı yazılmıştır, yoksa doğru yazılarak bir telâffuzu mu göstermektedir? 15 Marcel Erdal bu satırları Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, (Vol. I, Wiesbaden, 1991, s. 301) da (a)vda G 2 Y 2 ŋ (a)tm(a)k n(ä)rgäy? / (a)k(ı)ta (ä)r s(a)nçm(a)k n(ä)rgäy? okuyor. Göktürk harflerinin okunuşunun 100. yıl dönümü dolayısıyla 1993 te Hakasya da yapılan uluslararası sempozyum vesilesi ile 29 Haziran 1993 te Minusinsk teki Martiyanov Müzesi nde E-41 yazıtı üzerinde yaptığım inceleme çalışması esnasında müzede benimle birlikte olan Marcel Erdal ı çağırarak Şu kelimeyi okur musun? dediğimde Marcel kelimeyi g(e)y(i)k şeklinde okudu. O zaman Niçin kitabında kelimenin son ünsüzünü -k 2 yerine -ŋ okudun? diye sorduğumda, Yanlış okumuşum demedi, Öyle mi okumuşum? diyerek soruma soru ile cevap verdi. 16 V. M. Nadalyaev, Çtenie orhono-yeniseyskogo znaka y i etimologiya imeni Tonyukuka, Tyurkologiçeskie İssledovaniya, M.-L. 1963, s S. G. Klyaştornıy, Tonyukuk - Aşide Yüan çjen, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1966, 1966, s Friedrich Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk. Beiträge zur Geschichte der OstTürken im 7. und 8. Jahrhundert nach chinesischen Quellen. I. Zeit des Ku-tu-lu (Ilteres Khan), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Die Inschrift des Tonjukuk zwischen Nalaicha und der Tola, St. Petersbourg, 1899, s. 2.

9 9 Osman Fikri SERTKAYA chên 19 [Mathews: 301 (96+5) Precious, rare, as gems. To prize ; Giles: 599 (96+5) Precious; rare, beautiful; as gems. Delicate; delicious; as flavours. To prize. Klyaştornıy Hirth in hipotezinden yola çıkarak t o n y u k u k ibaresini ibarenin Çince paraleli veya tercümesi olan y ü a n c h ê n ile açıklar. Klyaştornıy a göre Çince y ü a n birinci, birinci sınıf soydan, ilk çocuk, c h ê n sözü ise kıymet, hazine anlamında olup Çince y ü a n c h ê n ibaresi birinci sınıf değer (kıymet), ilk çocuk - hazine demektir ve ikisi birlikte t o n y u k u k ibaresinin karşılığıdır. Buna göre t o n y u k u k ibaresinin ilk unsuru olan t o n ilk, birinci anlamında bir kelime olup, bu anlam DLT ten beri tespit edilebilmektedir. Kelime Çağdaş Türk lehçelerinde - u- ile geçmektedir. Altay. tun pala birinci çocuk ; Hakas. tun birinci ; Tuva. dun birinci, önde giden ; Kırgız. tun birinci ; Özbek. tungiç birinci vs. y u k - u k ise eski Uygur hukuk belgelerinden bilinen y o k- ~ y u k- saklamak, korumak fiilinden yapılmış bir isim olup saklanan, korunan şey, kıymet hazine, ziynet tir. o ~ u konusunda öğrencilerimizin sıklıkla sorduğu sorulardan birisi de şudur: Hocam! Tonyukuk mu okumalıyız yoksa Tunyukuk mu?. Ben onlara şöyle cevap veriyorum: Sahasına ve bölgesine göre ikisi de doğrudur. Çünkü Doğu Türkçesi nde dar yuvarlak ünlü ile telâffuz edilen tun, tunguç, tugmak vs. gibi şekiller Batı Türkçesi nde geniş yuvarlak ünlü ile ton, tonguç, dogmak şeklinde telâffuz edilmektedir. Yukarıda verilen açıklamalara dayanarak devlet adamı olan, ordu komutanlığı ile başbakanlık (apa tarkan) yapmış olan Bilge Tonyukuk un mesleğinin nalbantlık olduğu gibi garip çıkarımlardan vazgeçilmelidir. 3. Ben de bu cevap yazımı Önder Çağıran ın Sonuç cümlesine benzer bir şekilde bitireyim: Yukarıda verilen açıklamalar ile örnekler, runasının, Uygur devresinin Mani sahasındaki ilk metinlerinde de görüldüğü gibi, Göktürkçenin Orhon tabakasında da Yenisey tabakasında da, önce n sonra da y sırası ile ny şeklinde okunması gerektiğini göstermektedir. Çeşitli Türkologların bugüne kadar yaptıkları ny şeklindeki okumaları yanlış değildir. 19 krş. chên 301 (96+5) + chu 1349 (96+6) cin çü > yin çü inci.

10 10 Osman Fikri SERTKAYA Kaynaklar: COLDASBEKOV, M. - KARCAUBAY, S. (2005). Orhon Eskertkişterining Atlası, Astana. COLDASBEKOV, M. - KARCAUBAY, S. (2006). Atlas Orhonskih Pamyatnikov, Astana. ÇAĞIRAN, Ö. (2012), Köktürk Türkçesi ndeki Bir Çift Ünsüz İşareti ʻ ʼ Üzerine TEKE, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 1/3, ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, Vol. I, 301. GABAIN, A. V. (1938). Briefe der uigurischen Hüen-tsang-Biographie. Sitzunggberichte der preußischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse, HIRTH, F. (1899). Nachworte zur Inschrift des tonjukuk. Beiträge zur Geschichte der OstTürken im 7. und 8. Jahrhundert nach chinesischen Quellen. I. Zeit des Ku-tu-lu (Ilteres Khan), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Die Inschrift des Tonjukuk zwischen Nalaicha und der Tola, 2. KARCAUBAY, S. (2003). Orhon Muraları. Tarihnamalık-Derektanuvlık Talday, 1 Kitap, Astana. KARCAUBAY, S. (2007). Bayırkı Turik Cazuvınıng Genezisi, Astana. KLYAŞTORNIY, S. G. (1966). Tonyukuk - Aşide Yüan çjen, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1966, KORMUŞİN, İ. V. (2008). Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii: Grammatika, Tekstologiya, Moskova. LE COQ, A. A. (1912). Ein manihaisches Buch-Fragment aus Chotscho. Festschrift für Vilhelm Thomsen zur Vollendung des Siebzigsten Lebensjahres am 25. Januar 1912 dargebracht von Freunden und Schulern, NADALYAEV, V. M. (1963). Çtenie orhono-yeniseyskogo znaka y i etimologiya imeni Tonyukuka. Tyurkologiçeskie İssledovaniya, M.-L RÖHRBORN, K. (1981). Zu einem Dialekt-Differenzienden Lautübergang im alttürkischen. Materia Turcica, 7-8, SERTKAYA, O. F. (1986). Bilge Tonyukuk un Abidelerinin Tarihlendirilmesi Üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, İstanbul, SERTKAYA, O. F. (1995). Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara. SERTKAYA, O. F. (1995). Yenisey Yazıtlarının Yayınlarındaki Bazı Okuma ve Anlamlandırmaların Düzeltilmesi, Yeni Okuma ve Anlamlandırma Teklifleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1993, Ankara TEKİN, T. (1999). Hemçik-Çırgakı Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, Ankara, TUNA, O. N. (1994). Eski Doğu Türk Yazısında Kullanılan Ligatürler, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1990, Ankara